Монгол Улсын хөгжлийн стратегийн тулгуур багана бол байгалийн баялгийн оновчтой менежмент бөгөөд энэ суурь дээр л бодит, тогтвортой эдийн засаг босно. Харин энэ менежментийн эхлэл, үндэс нь геологийн суурь судалгаа юм. Гэвч геологийн салбар нь сүүлийн арван жилд төр, эдийн засгийн бодлогын анхаарлаас гадагш, хөрөнгө оруулалт татах орчингүй, үр өгөөжгүй хуучин тогтолцоондоо “гацсан” хэвээр байсаар байна.

Энэ нөхцөл байдлыг эдийн засгийн онолд “Үхсэн морьны онол” гэж нэрлэдэг. Өөрөөр хэлбэл, үр дүнгүй, амьгүй системийг дахин дахин санхүүжүүлж, “амилуулахыг” хичээдэг зохисгүй тогтолцоо юм. Геологийн салбарт яг энэ хандлага, инерци оршсоор байгаа нь хөрөнгө оруулалтын сонирхлыг мохоож, төрийн санхүүжилтийг ч татгалзуулахад хүргэж байна.

 Геологийн зураглал, Хөрөнгө оруулалтын суурь дэд бүтэц

Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийн 60 орчим хувьд 1:50,000 масштабтай геологийн нарийвчилсан зураглал хийгдээгүй байна. Энэ масштабтай зураглал нь зөвхөн эрдэс баялгийн хайгуул төдийгүй Газрын доорх усны судалгаа, Геоэкологийн эрсдэлийн үнэлгээ, Инженер геологийн үндсэн мэдээлэл зэрэг нь  орон нутгийн хөгжлийн төлөвлөлтөд чухал ач холбогдолтой.

Иймд геологийн зураглал бол хайгуулын зөвшөөрөл олгохоос өмнө заавал хийх ёстой, шууд эдийн засгийн эргэлтэд хөтлөх суурь дэд бүтэц юм. Гэвч энэ ажлын үр өгөөж шууд хэмжигдэхгүй, цаг хугацаа шаарддаг хэмээн буруу ойлгож, санхүүжилт нь байнга хойш тавигддаг. Тухайлбал, 2026 оны геологийн суурь судалгаанд 42.5 тэрбум төгрөгийн төсөв санал болгосон ч Сангийн яам 10.2 тэрбум төгрөг болгон танасан байна.

Энэ бол салбарын стратегийн ач холбогдлыг төрийн санхүүгийн бодлогод зөв үнэлж чадахгүй байгааг харуулж буй нэг жишээ.

Гэхдээ буруутныг зөвхөн Сангийн яамд тохож болохгүй. Хуучирсан, хугацаа их зарцуулдаг, үр өгөөж нь тодорхойгүй системд хөрөнгө оруулалт хийх нь эрсдэлтэй. Харин эсрэгээрээ, геологийн салбар өөрөө шинэчлэгдэж, илүү хурдтай, ил тод, итгэл төрүүлэхүйц байдалд хүрвэл 42.5 тэрбум төдийгүй 80, 100 тэрбумын төсөв ч үндэслэлтэй батлагдах боломжтой.

 Судалгааны талбайг оновчтой хэмжээнд багасгах нь эргэлтийн хурдыг нэмнэ

Геологийн зураглал, судалгааны ажлууд хэт том талбайтай, удаан хугацааны төлөвлөлттэй хийгддэг нь үр дүнг хойшлуулж, эдийн засгийн эргэлтэд оруулах хугацааг алдагдуулдаг.

Жишээлбэл:

Нэг 1:50,000 масштабтай төсөлд 8–10 лист багтдаг. Судалгаа 3–4 жил үргэлжилдэг. Үр дүнд нь: 

-Үр ашиг удаан гарч,

-Хөрөнгө оруулалт татах боломж хойшлогдож,

-Судалгааны мэдээлэл ашиглагдахгүйгээр хоцордог.

Харин орчин үеийн аргачлалд нийцүүлэн:  

-Төслийн талбайг 2–4 лист болгон багасгах,

-Хугацааг 1–2 жилд багтаах,

-Нэгж хугацаанд олон компани оролцох боломжоор хангах, гэсэн зарчмыг хэрэгжүүлбэл:

-Илүү олон талбайг хурдан судалж,

-Үр дүн богино хугацаанд гарч,

-Ил тод мэдээлэл үүсэж,

-Хөрөнгө оруулалтын бэлэн боломж бий болно.

 Хэт том тусгай зөвшөөрөл бол хөрөнгө оруулалтад саад болдог

Өнөөдөр Монгол Улсад нэг компанид 1000 км²-аас давсан хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгогддог нь нийтлэг үзэгдэл болжээ. Харин олон улсын жишигт хайгуулын талбайн дээд хязгаар 100–400 км² байна. Хэт том талбай нь:

-Компаниудад хэт их санхүүгийн ачаалал өгч,

-Хөрөнгө оруулалтаа сарниулахад хүргэж,

-Эхний жилүүдэд үр дүн өгөхгүй бүсийг дэмий хадгалах хандлагыг бий болгодог.

Тиймээс тусгай зөвшөөрлийн бодлогод дараах шинэчлэл хэрэгтэй:

1. Геологийн хэтийн төлөв бүхий бүсчлэлд тулгуурлан шаталсан зөвшөөрөл олгох

2. Эдийн засгийн эргэлтэд орох бэлэн байдлаар, өгөгдөл, мэдээлэлд суурилсан багц хэлбэрээр зөвшөөрлийг олгох

 Системийн шинэчлэл, хөрөнгө оруулалт татах цорын ганц гарц

Геологийн салбарт хөрөнгө оруулалт татах хамгийн бодит боломж бол системийн шинэчлэл хэрэгтэй гэж хардаг. Үүнд:

- Суурь судалгааг уялдаа холбоотой, бүсчилсэн байдлаар хэрэгжүүлэх,

- Үр дүнг ил тод, дижитал платформоор түгээх,

- Шинжлэх ухаан –төр –хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааг дахин загварчлах,

- Тусгай зөвшөөрлийн хэтийн төлөвт суурилсан загвар бий болгох шаардлагатай. 

Ингэж чадвал геологийн суурь судалгаа нь зөвхөн эрдэм шинжилгээний ажил биш, Монгол Улсын эдийн засгийн хөгжлийн стратегийн гол тулгуур, олон улсын хөрөнгө оруулагчдын сонирхлыг татах баталгаатай хөрс суурь болж чадна.

Эцэст нь хэлэхэд, Геологийн салбар бол Монголын ирээдүйн эдийн засгийн нууц түлхүүр юм. Энэ түлхүүрийг ажиллуулахын тулд хуучирсан цоожтой системээ задалж, шинэчлэл хийх ёстой. 

Хугацаа хүлээхгүй, үр дүн шаардаж буй өнөөгийн цаг үед  "Хурд", "Ил тод байдал", "Итгэлцэл", "Оновчтой менежмент"  гэсэн дөрвөн үнэт зүйлдэ суурилсан геологийн бодлого, шинэчлэлийн загвар шаардлагатай байна.

ЭХ СУРВАЛЖ: Б.Сүхбаатар 

Зургийг: mrpam.gov.mn